«Όταν το φως χορεύει, μιλώ δίκαια.»
Μότο για ένα ηλιακό ρολόι στη Σκαρδαμούλα, Τετράδιο Γυμνασμάτων Β’
Η έκθεση «Όταν το φως χορεύει, μιλώ δίκαια. Ο Γιώργος Σεφέρης και η ποίησή του μέσα από τη ζωγραφική και τη φωτογραφία» πρωτοπαρουσιάστηκε στο Ίδρυμα Βασίλη και Μαρίνας Θεοχαράκη για το διάστημα 3 Νοεμβρίου 2017-21 Ιανουαρίου 2018 σε επιμέλεια Τ. Μαυρωτά (1) . Η εν λόγω έκθεση αποτελούσε έναν ακόμη κρίκο αλυσίδας σε μια ήδη καθιερωμένη πρακτική, εφόσον το Ίδρυμα είχε ήδη φιλοξενήσει ανάλογες αφιερωματικές εκθέσεις για τους Κωνσταντίνο Καβάφη και Οδυσσέα Ελύτη (2). Σημείο σύγκλισης και των τριών εκθέσεων ήταν η συνύπαρξη του ποιητικού λόγου με τις εικαστικές τέχνες (3).
Η έκθεση συγκροτήθηκε σε διακριτές ενότητες, οι οποίες αποτελούνταν από προσωπικά αντικείμενα του Σεφέρη (φωτογραφίες, αντικείμενα που είχε ζωγραφίσει, χειρόγραφα και πρώτες εκδόσεις του), κείμενα του ποιητή για τους Θεόφιλο Χατζημιχαήλ και Παναγιώτη Ζωγράφο, μαζί με πίνακές τους, εικονογραφήσεις ποιημάτων του Σεφέρη από τους Γιάννη Τσαρούχη, Γιάννη Μόραλη και Τάσσο, και τέλος εικαστικά έργα σύγχρονων καλλιτεχνών, οι οποίοι εμπνεύστηκαν από τον Σεφέρη (4).
Τέλος, η έκθεση φιλοξένησε έναν μεγάλο αριθμό έργων παλαιότερων και σύγχρονων καλλιτεχνών, παρουσιάζοντας έργα, που εμπνέονται από τον σεφερικό βίο και το σεφερικό έργο. Η ενότητα αυτή μπορεί να διαιρεθεί σε τρεις διαφορετικές υποκατηγορίες: στις προσωπογραφίες, τα σκίτσα και τις προτομές του Σεφέρη (Τάσσος, Τέτσης, Σόρογκας, Αρφαράς, Ψυχοπαίδης, Μακρής, Γκίκας, Τσαρούχης, Λεβίδης, Μακρής, Παπαγιάννης, Φανακίδης), στα εικαστικά έργα που εμπνέονται από ποιήματα του Σεφέρη (Θεοχαράκης, Καράς, Τσόκλης, Φασιανός, Τσαλαματά, Δασκαλάκης, Μακρουλάκης, Μποκόρος, Παπανικολάου, Ρόρρης, Σακαγιάν, Βερούκας, Σελιμάς, Ξένου, Αδαμάκος, Λίτη, Χάρος, Αθανασιάδη, Τρανός, Κοντογιαννοπούλου) και στα φωτογραφικά έργα των Ριβέλλη, Χαρωνιτάκη, Μπεχράκη.
Με βάση τα παραπάνω, μπορεί να συμπεράνει κανείς ότι η έκθεση κινήθηκε πάνω σε μια διπλή κατεύθυνση: σε πρώτο επίπεδο, επιχείρησε να προβάλει το φωτογραφικό έργο του Σεφέρη και να το συσχετίσει με τα γραπτά του ή τα προσωπικά του αντικείμενα, και ταυτόχρονα επεδίωξε να χαρτογραφήσει το ευρύ φάσμα των καλλιτεχνικών έργων, που εκκινούν από τη σεφερική εργοβιογραφία ή περιστρέφονται γύρω από αυτή. Ως προς το στόχο της, η έκθεση υπήρξε πλήρης και διαφωτιστική.
Αναφορικά με το συνολικό αφήγημα, που προέκυψε από το λεύκωμα και τις επιμελητικές πρακτικές, θεωρώ πως θα αποκτούσε ακόμη μεγαλύτερη δυναμική αν τα εκθέματα συνυπήρχαν ταυτόχρονα με διάφορα οπτικοακουστικά τεκμήρια, όπως ντοκιμαντέρ, που αξιοποιούν επίσης τις φωτογραφίες του Σεφέρη ως αφηγηματικά υλικά και τις συνδέουν με το βίο του (9). Το κομμάτι της βιογραφίας, εξάλλου, έπαιξε σημαντικό ρόλο και στην έκθεση τόσο μέσω του φωτογραφικού αρχείου του ποιητή όσο και μέσα από άλλα εκθέματα. Για παράδειγμα, η οικία Σεφέρη, που εμφανίζεται συχνά σε ντοκιμαντέρ, αποτέλεσε εικαστικό θέμα στους πίνακες της Λήδας Κοντογιαννοπούλου (Σπίτι Γ. Σεφέρη-Το Ραδιόφωνο, Σπίτι Γ. Σεφέρη-Το σαλόνι, Σπίτι Γ. Σεφέρη-Το αρχείο) και η φιλμική της απεικόνιση θα μπορούσε να αποτελέσει ένα ωραίο συμπλήρωμα (10). Το ίδιο ισχύει και για τα πορτρέτα του ποιητή, πολλά από τα οποία φιλοξενούνται σε φιλμικές αφηγήσεις. Τα παραπάνω θα έδιναν ένα χαρακτήρα περισσότερο διαδραστικό στην έκθεση και θα πρόσφεραν τη δυνατότητα για περαιτέρω συσχετισμούς στους θεατές. Στη λογική αυτή, εξάλλου, κινούνται αρκετές εκθέσεις τα τελευταία χρόνια, αλλά και μουσεία αφιερωμένα σε λογοτέχνες, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το Μουσείο Σικελιανού στη Λευκάδα.
Σοφία Ζησιμοπούλου*
(1). Καρπός της έκθεσης αυτής είναι ο ομώνυμος κατάλογος «Γιώργος Σεφέρης. Όταν το φως χορεύει, μιλώ δίκαια.», ο οποίος διατίθεται από το πωλητήριο και το ηλεκτρονικό site του Ιδρύματος Θεοχαράκη, και στον οποίο μπορεί κανείς να δει ορισμένα από τα εκθέματα που απαρτίζουν τις παραπάνω ενότητες της έκθεσης. Στο δίγλωσσο αυτόν κατάλογο, φιλοξενούνται κείμενα των Ελένη Αρβελέρ, Παναγιώτη Ροϊλού, Τάκη Μαυρωτά και Δημήτρη Δασκαλόπουλου, τα οποία επιχειρούν να διαλευκάνουν κρίσιμες όψεις της σεφερικής εργοβιογραφίας και της σχέσης της με τις εικαστικές τέχνες. Γιώργος Σεφέρης. Όταν το φως χορεύει, μιλώ δίκαια. Ο Γιώργος Σεφέρης και η ποίησή του μέσα από τη ζωγραφική και τη φωτογραφία, Αθήνα, Ίδρυμα Εικαστικών Τεχνών και Μουσικής Β&Μ. Θεοχαράκη, 2017.
(2). Πρώτη χρονολογικά ήταν η έκθεση «Ο κόσμος του Οδυσσέα Ελύτη: Ποίηση και Ζωγραφική», που πρωτοπαρουσιάστηκε στην Αθήνα το 2011 στο Ίδρυμα Θεοχαράκη, και τέσσερα χρόνια αργότερα εκτέθηκε στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Η έκθεση «Κ.Π. Καβάφης–Ζωγραφισμένα: 40 Σύγχρονοι Έλληνες Δημιουργοί» παρουσιάστηκε στην Αθήνα το 2013, με τη συμπαράσταση του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών και της πρυτάνεως του Πανεπιστημίου της Ευρώπης, Ελένης Αρβελέρ. Βλ. σχετικά στον ιστότοπο του Ιδρύματος: Τ. Μαυρωτάς, «Αγγελικό και μαύρος», Μέρος Α΄. Διαθέσιμο εδώ.
(3).Όπως δήλωνε ο Β. Θεοχαράκης, πρόεδρος του Ιδρύματος, στην έκθεση αυτή «συνυπάρχει για μια ακόμη φορά ο ποιητικός λόγος με τις εικαστικές τέχνες σε ένα πολυεπίπεδο αφιέρωμα». Β. Θεοχαράκης, «Πρόλογος» στον κατάλογο της έκθεσης Γιώργος Σεφέρης. Όταν το φως χορεύει, μιλώ δίκαια. Ο Γιώργος Σεφέρης και η ποίησή του μέσα από τη ζωγραφική και τη φωτογραφία, Αθήνα, Ίδρυμα Εικαστικών Τεχνών και Μουσικής Β&Μ. Θεοχαράκη, 2017, σ. 7.
(4).Όπως αναφέρεται και στον Ιστότοπο του Ιδρύματος, όλα τα εκθέματα ήταν δανεισμένα από την κυρία Άννα Λόντου, τη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, την Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, το ΜΙΕΤ, το Μουσείο Μπενάκη, τις εκδόσεις Ίκαρος, τους συμμετέχοντες εικαστικούς δημιουργούς, κ.ά.
(5). Α. Ξ. Ξανθάκης, Ιστορία της ελληνικής φωτογραφίας, 1839-1970, Αθήνα, Πάπυρος, τ. Β’, σ. 226.
(6). Ο Σεφέρης κρατούσε συστηματικά ημερολόγιο, καταγράφοντας όψεις του ιδιωτικού και υπηρεσιακού του βίου. Οι σημειώσεις αυτές είδαν το φως της δημοσιότητας μέσα από τις εκδόσεις των Πολιτικών Ημερολογίων (Α΄και Β΄), αλλά και μέσα από τους γνωστούς τόμους Μέρες Α΄-Θ΄. Βλ. αναλυτικά για τις εκδόσεις: Γ. Σεφέρης, Πολιτικό Ημερολόγιο, Α΄, 25 Νοέμβρη 1935-13 Οκτώβρη 1944, (επιμ. Α. Ξύδη), Αθήνα, Ίκαρος, 1979. Γ. Σεφέρης, Πολιτικό Ημερολόγιο Β΄, 1945-1947, 1949, 1952, Αθήνα, Ίκαρος, 1985. Γ. Σεφέρης, Μέρες Α΄-Θ΄, Αθήνα, Ίκαρος, 1975, 1977, 1990.
(7). Οι φωτογραφίες του Γιώργου Σεφέρη, Αθήνα, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2000. Ε.Χ. Κάσδαγλης, (πρόλογος, επιμ.), Κύπρος, Μνήμη και Αγάπη με το φακό του Γιώργου Σεφέρη, Λευκωσία, Πολιτιστικό Κέντρο Λαϊκής Τράπεζας, 1990.
(8). Γ. Σεφέρης, «Ένας Έλληνας-ο Μακρυγιάννης», «Θεόφιλος» στο Γ. Σεφέρης, Δοκιμές 1936-1947, τ. Α΄, Αθήνα, Ίκαρος, 2003, σελ. 228-263, 458-466.
(9).Πολλά συναφή εγχειρήματα για το βίο του Σεφέρη μπορεί κανείς να εντοπίσει στο Ψηφιακό Αρχείο της ΕΡΤ.
(10). Το επεισόδιο της εκπομπής Έλληνες του πνεύματος και της τέχνης, για παράδειγμα, είναι σε μεγάλο βαθμό γυρισμένο στην οικία του ποιητή.
* Η Σοφία Ζησιμοπούλου είναι φιλόλογος και διδακτορική φοιτήτρια του Τμήματος Θεωρίας και Ιστορίας της Τέχνης. Η υπό εκπόνηση διδακτορική της διατριβή έχει τίτλο: Πολιτισμικές χρήσεις της βιογραφίας. Η περίπτωση του λογοτεχνικού ντοκιμαντέρ.